Διαδικτυακός εκφοβισμός και τα σημάδια του
Η ραγδαία αύξηση της τεχνολογίας και η μαζική χρήση ηλεκτρονικών συσκευών, υπολογιστών και του διαδικτύου έχει επηρεάσει παγκοσμίως την καθημερινότητα των νέων ανθρώπων και την καθιστά ολοένα και πιο περίπλοκη (Guan & Subrahmanyam, 2009). Το διαδίκτυο, είναι πηγή γνώσης και ανταλλαγής πληροφοριών καθώς μάλιστα αποτελεί εργαλείο επικοινωνίας και διασκέδασης (Διάκος & Δούκα, 2010). Στην σύγχρονη εποχή το διαδίκτυο φαίνεται να αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των περισσότερων εφήβων, οι οποίοι αφιερώνουν αρκετές ώρες χρησιμοποιώντας το.
Τα πλεονεκτήματα του διαδικτύου σχετίζονται με την μάθηση και τη πρόσβαση σε ένα μεγάλο εύρος πληροφοριών. Ακόμα, πρόσφατη ανασκόπηση επισημαίνει ότι πολλοί έφηβοι επιλέγουν την χρήση του διαδικτύου για να ενισχύσουν περισσότερο τις διαπροσωπικές τους σχέσεις καθώς μέσω αυτού έχουν την δυνατότητα να λαμβάνουν μέρος σε δημόσιες διαδικτυακές συζητήσεις ευαίσθητων θεμάτων υγείας, χρήσης ουσιών, βίας και διακρίσεις και να εκλάβουν θετικά σχόλια (Guan & Subrahmanyam, 2009).
Όσον αφορά τα μειονεκτήματα της χρήσης του διαδικτύου είναι άμεσα συνδεδεμένα με την παθολογική του χρήση και κατά συνέπεια το φαινόμενο του εθισμού (Frangos, Frangos & Kiohos, 2014). Την υπερβολική χρήση διαδικτύου μπορεί να την συσχετίσει κανείς με άλλα προβλήματα, όπως για παράδειγμα την σεξουαλική παρενόχληση, τον τζόγο και τον εθισμό στα κοινωνικά δίκτυα και παιχνίδια (Young, 2010). Επιπλέον, τα υψηλά ποσοστά εθισμού στο διαδίκτυο φαίνεται να έχουν αντίκτυπο στην ψυχολογία και τις κοινωνικές δεξιότητες του ατόμου, δημιουργώντας πολλές φορές αντικοινωνική συμπεριφορά και χρήση χημικών χαπιών (Floros, Siomos, Fisoun, Dafouli & Geroukalis, 2013). Βέβαια, ο όρος εθισμός στο διαδίκτυο χρησιμοποιείται για τις περιπτώσεις που ο χρήστης υπερβαίνει το όριο χρήσης του με αποτέλεσμα να απορροφάται από την πλοήγησή του και να παραμελεί την προσωπική και επαγγελματική του ζωή (Διάκος & Δούκα, 2010). Επιπροσθέτως, η υπερβολική χρήση του διαδικτύου πέρα από τον κίνδυνο του εθισμού ενέχει και άλλους σοβαρούς κινδύνους, όπως για παράδειγμα τον κίνδυνο του ηλεκτρονικού εκφοβισμού. Αυτό συμβαίνει διότι ο χρήστης περνώντας ώρες στον ηλεκτρονικό του υπολογιστή και το διαδίκτυο δημιουργεί διαδικτυακές σχέσεις με αποτέλεσμα να μοιράζεται προσωπικές πληροφορίες με αγνώστους και να αναπτύσσει πολλές φορές μια μη ελεγχόμενη σχέση (Mitchell, Ybarra & Finkelhor, 2007). Ενδεικτικά στην Ελλάδα το ποσοστό των ατόμων που παρουσιάζουν προβληματική συμπεριφορά εξαιτίας της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου φθάνει το 5,9% των χρηστών (Frangos, Frangos & Kiohos, 2010). Ακόμη, σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε φοιτητές Τεχνολογικού εκπαιδευτικού ιδρύματος στην Αθήνα σε 1207 φοιτητές ηλικίας 18-28 ετών ανέδειξε ότι το 13% ήταν ήδη εξαρτημένο από την χρήση διαδικτύου καθώς το 21% ήταν στα πρόθυρα της εξάρτησης (Διάκος & Δούκα, 2010).
Πιο ειδικά, όσον αφορά τον εκφοβισμό και την θυματοποίηση είναι δύσκολο να ορίσει κανείς ολοκληρωμένα τις συγκεκριμένες έννοιες και αυτό είναι φανερό διότι πολλοί εκπαιδευτικοί, γονείς και μαθητές δεν μπορούν τα αναγνωρίσουν άμεσα το φαινόμενο (Aalsma & Brown, 2008). Έτσι διακρίνεται μια σύγκρουση της γνωστικής αντίληψης του ατόμου με συγκεκριμένες καταστάσεις εκφοβισμού καθώς και δυσκολία κατανόησης του φαινόμενου όταν υπάρχει ανάμεσα σε δυο υποτιθέμενους φίλους.
Ηλεκτρονικός και παραδοσιακός εκφοβισμός.
Σύμφωνα με τον Olweus (2003) ο εκφοβισμός είναι μια σκόπιμη βλαβερή συμπεριφορά που επαναλαμβάνεται και ο στόχος ή το θύμα δυσκολεύεται να προστατέψει τον εαυτό του (Aalsma & Brown, 2008). Επιπλέον, το θύμα είναι αγχωμένο για όσα βιώνει και η σχέση τους ανάμεσα σε αυτό και τον εκφοβιστή είναι άνιση καθώς επίσης συμπεριλαμβάνει επιθετικότητα και βία (Aalsma & Brown, 2008˙ Antoniadou & Kokkinos, 2013 ˙Olweus, 2003). Η βία συνδέεται άμεσα με τη επιθετικότητα και αποσκοπεί κυρίως σε συναισθηματική, ψυχολογική και σωματική βλάβη. Μια κακομεταχείριση ή μια αποκλίνουσα συμπεριφορά από ένα άτομο σε ένα άλλο μεμονωμένα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί με ακρίβεια ως εκφοβισμός (Hinduja & Patchin, 2007). Επιπροσθέτως, αυτό που χαρακτηρίζει τον εκφοβισμό είναι ότι ο θύτης προκαλεί εσκεμμένα ή συμβάλει στο να προκαλέσει μια ομάδα να δημιουργήσει τραυματισμό, δυσφορία και αρνητικές συμπεριφορές ή δυσάρεστα συναισθήματα στο θύμα (Olweus, 2003). Η συναισθηματική κακοποίηση παρότι φαίνεται να αποσιωπάτε από τα μέλη της κοινωνίας, δίνοντας έμφαση στη σωματική και σεξουαλική κακοποίηση, συμβάλλει άμεσα στην μετέπειτα συμπεριφορά του θύματος (Νικολόπουλος, 2008).
Σταδιακά το ζήτημα του παραδοσιακού εκφοβισμού έγινε πιο σύνθετο λόγω της εμφάνισης και της χρήσης τεχνολογιών με σκοπό την πληροφόρηση και την επικοινωνία. Το φαινόμενο απέκτησε ηλεκτρονική υπόσταση και χαρακτηρίστηκε ως ηλεκτρονικός εκφοβισμός (Ortega, Elipe, Mora-Merchan, Calmaestra & Vega, 2009). Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός ή αλλιώς κυβερνοεκφοβισμός γίνεται μέσω ηλεκτρονικών συσκευών και διαδικτύου. Πιο συγκεκριμένα, ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός παρόμοια με τον παραδοσιακό περιλαμβάνει άτομα που διέπονται από κακόβουλο σκοπό και δρουν χρησιμοποιώντας κινητά τηλέφωνα και το ίντερνετ (Hinduja & Patchin, 2007). Επομένως, επιτίθενται στο θύμα μέσω τηλεφωνημάτων ή μηνυμάτων στα κινητά τηλέφωνα, μέσω ηλεκτρονικής αλληλογραφίας, εικόνων, βίντεο και την ανταλλαγή μηνυμάτων σε δωμάτια συνομιλίας (Smith, Mahdavi, Carvalho & Tippett, 2005˙ Ybarra & Mitchell, 2004). Επιπροσθέτως, ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός συμπεριλαμβάνει υποτιμητικά σχόλια σε σελίδες του διαδικτύου και απειλές ότι θα βλάψουν το θύμα σωματικά στο μέλλον. Σύμφωνα με τους Hinduja & Patchin, (2007) η μεγαλύτερη απειλή που αισθάνεται το θύμα είναι συνδεδεμένη με τη διάδοση φημών και την αίσθηση ότι ο θύτης θα το καταδιώξει με σκοπό να το βλάψει σωματικά. Παράλληλα, άλλες μορφές ηλεκτρονικού εκφοβισμού αλλά μικρότερης ισχύς είναι η αγνόηση ενός ατόμου και η έλλειψη σεβασμού σε δημόσιες συζητήσεις.
Σύμφωνα, λοιπόν με τους Dehue, Bolman & Vollink, (2008) ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός φαίνεται να έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με τον παραδοσιακό εκφοβισμό, χρησιμοποιώντας όμως τεχνολογικά μέσα. Ωστόσο, παρατηρείται ότι υπάρχουν δυο σημαντικές διαφορές ανάμεσα τους. Πρώτον, στον παραδοσιακό εκφοβισμό η μεγαλύτερη σωματική δύναμη ή σωματική διάπλαση που πιθανόν να έχει ο θύτης αποπνέει μια αίσθηση υπεροχής. Δεύτερον, η λεκτική βία και η γρήγορη αλληλεπίδραση των απαντήσεων ανάμεσα στο θύτη και το θύμα περιορίζονται στον χώρο εκείνο. Σε αντίθεση, με τον κυβερνοχώρο στον οποίο η χρήση του υπολογιστή και οι καλές γνώσεις χειρισμού της τεχνολογίας πιθανόν να προκαλέσει προβλήματα σε ένα γεωγραφικό εύρος μη ελεγχόμενο διότι ο οποιοσδήποτε χρήστης παγκοσμίως μπορεί να έχει πρόσβαση σε ένα περιστατικό ηλεκτρονικού εκφοβισμού (Hinduja & Patchin, 2007). Παρατηρείται, επίσης το γεγονός ότι ο δράστης έχει την δυνατότητα να δράσει ανώνυμα ή να κρυφτεί πίσω από μια διαδικτυακή ομάδα και να δρα απρόσωπα και μεμονωμένα από αυτήν χωρίς να γίνεται διακριτή η φυσική παρουσία του εκφοβιστή με αποτέλεσμα να μην μπορούν να γίνονται αντιληπτά άμεσα τα στοιχεία που σχετίζονται με αυτόν και την ενόχληση που θα υποστεί το θύμα (Dehue et al, 2008).
Όπως είναι σαφές σε ένα κρούσμα ανώνυμου ηλεκτρονικού εκφοβισμού πολλές φορές το θύμα δεν είναι σε θέση να προστατέψει άμεσα τον εαυτό του από την καταπάτηση του ιδιωτικού του περιβάλλοντος (Dehue et al, 2008). Ωστόσο, παρόμοια δυσκολία κατανόησης και άμεσης επέμβασης εναντίον του φαινόμενου αντιμετωπίζουν οι εκπαιδευτικοί, οι γονείς και άλλοι ενήλικες που αλληλεπιδρούν με παιδιά και εφήβους, συναντώντας μια πραγματική πρόκληση αντιμετώπισης της βίαιη συμπεριφοράς αλλά και της εκμάθησης των τεχνολογικών μέσων (Kowalski, Limber, Agatston, 2012). Επιπροσθέτως, συμμετέχοντες που έχουν υποστεί ηλεκτρονικό εκφοβισμό στο παρελθόν, υποστηρίζουν ότι εκφοβισμός μέσω μια κοινοποιημένης εικόνας ή ενός βίντεου σε μια ιστοσελίδα ή σε ένα δωμάτιο συνομιλίας έχει μεγαλύτερη επίδραση στην ψυχική υγεία σε αντίθεση με ένα κρούσμα παραδοσιακού εκφοβισμού. Βέβαια, άλλες έρευνες σημειώνουν ότι φαίνεται τα θύματα να βιώνουν υψηλότερα επίπεδα άγχους στον παραδοσιακό εκφοβισμό (Yan, Li & Sui, 2013). Δες το σεμινάριο μας γύρω από τον διαδικτυακό εκφοβισμό και μάθε για το πώς μπορείς να προστατευτείς εσύ ή τα παιδιά σου.
Ελένη Κουτλουμπάση,
Σύμβουλος ψυχικής υγείας-M.A. Counselling.